مرحوم نراقی در تعریف خشم و غضب می گوید: غضب عبارت است از حالت نفسانیه که باعث حرکت روحی حیوانی می‏شود و هرگاه شدید شد باعث حرکت شدیدی می‏شود که از آن حرکت حرارتی بیش از حد حاصل می‏شود و رگ‏های گردن باد می‏کند و نورعقل خاموش می‏شود واثر قوة عاقله را ضعیف می‏کند و بدین جهت موعظه و نصیحت در آدم غضبناک اثری نمی‏بخشد، بلکه پند و موعظه غضبش را شدیدتر می‏کند غضب از دید اخلاق اسلامی از مهلکات و آفات خطرناک است و بسا باعث هلاکت همیشگی می‏شود، لذا پیامبر(ص) فرمودند:« که غضب ایمان را فاسد می‏کند چنان که سرکه عسل را فاسد می‏کند».(1)
عوامل خشم و غضب:
1- کبر و خودبینی: کسی که خودش را بزرگ و بهتر از دیگران بداند، از انتقاد و نصیحت دیگران عصبانی و غضبناک می‏شود و توان انتقاد پذیری و نصیحت را ندارد، لذا از خود خشونت و عکس العمل نشان می‏دهد که باعث بدزبانی و فحاشی، فریاد کشیدن و بی توجهی به دیگران می‏شود.
2- حب دنیا: دوست دار دنیا اگر دوستی اش به حدی باشد که خلاف میلی در جهتی از زندگی برایش پیش آید نمی‏تواند خودداری کند و خشمگین می‏شود ودر آتش خشم خود می‏سوزد.
نحوه برخورد با غضب و درمان آن:
1- اساسی‏ترین راه غلبه بر خشم و ستیزه جویی و مصون ماندن از اعمال انتقامی، جهاد با نفس و تزکیه روح است و این امر با تقویت اراده حاصل می‏شود. رسول اکرم(ص) می‏فرماید: "اشد کم من ملک نفسه عند الغضب؛ قوی‏ترین شما کسی است که در موقع غضب مالک نفس سرکش خود باشد.

2- نکته مهم دیگر در درمان غضب، مبارزه با اسباب و عوامل خشم و غضب است. امام صادق(ع) فرمود: حواریون عیسی (ع) به آن حضرت گفتند: سخت‏ترین چیزها چیست؟ فرمود: سخت‏ترین چیزها غضب خداوند می‏باشد. آنان گفتند: با چه چیزی خود را از غضب خدا حفظ کنیم؟ حضرت فرمود: به این که غضب نکنید و بر کسی خشمگین نشوید: آنان گفتند: منشأ غضب چیست؟ فرمود: کبر و خودکامگی و کوچک شمردن مردم.(2)
3- توجه به آثار خشم و غضب در درمان آن مؤثر است، منشأ بسیاری از بیماری‏های جسمی از جمله سرگیجه، سردرد، تنش و پرش اعضا، لکنت زبان، بیماری‏های خون، شکسته، کاهش قدرت دفاعی بدن، ناراحتی‏های دستگاه گوارش و بی‏اشتهایی می‏باشد. از نظر دانشمندان در خشم انواع تغییرات بیوشیمی و فیزیولوژی دیده می‏شود که به سلسله اعصاب سمپاتیک و غدد فوق کلیوی مربوط است. این تغییرات بدن را مهیای بحران هایی می‏سازد،(3) و بر این اساس، در روایات خشم و غضب به عنوان کلید بدی‏ها ذکر شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: "هنگامی که انسان غضب کند تمام شرور و جودش را در بر می‏گیرد".(4)
. رسول خدا (ص) فرمود: "جهنم دری دارد مخصوص انسان هایی که غضب خود را به وسیله گناه خاموش می کنند. این گونه افراد از آن در وارد جهنم می شوند (5)
امام صادق (ع) فرمود: "غضب کلید هر شرّ است (6) علی (ع) فرمود : "غضب مرکب شیطان است" (7) علی (ع) فرمود : "دشمن ترین دشمن انسان غضب و شهوت او است (8)
4- برای خاموش شدن آتش خشم باید تغییر وضع و حالت داد. پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید: اگر یکی از شما دچار خشم شد اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است بخوابد و اگر خشمش فرو ننشست با آب سرد وضو بگیرد یا بدن را شستشو دهد.(9)
5- گفتن "اعوذ بالله من الشیطان الرجیم".(10) و پناه بردن به خدا از شر غضب. گفتن این کلمه انسان را متوجه می کند که غضب حالت شیطانی است و ابلیس دشمن انسان است و نباید آدمی به حرف شیطان گوش دهد. اگر گوش داد، به ضررش تمام می شود.
6 - ساکت شدن و حرف نزدن : علی (ع) فرمود: "غضب را با سکوت مداوا کنید (11)
7 - تفکر در ثواب و منفعت فرونشاندن غضب: پیامبر (ص)میفرمود: "هر کس غضبش را نگه دارد، خداوند عذابش را از وی نگه می دارد (12)

پی‌نوشت‌ها:
1. نراقی، معراج السعاده، ص 177.
2. وسائل الشیعه، ج 11، ص 289.
3. فلسفی، اخلاق، ج 2، ص 312، به نقل از روانشناسی اجتماعی، ج 1، ص 91.
4. میزان الحکمة، ح 7، ص 234.
5. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة واژة غضب،.
6. همان.
7. همان.
8. همان.
9. محجةالبیضاء، ج 5، ص 307.
10. سید عبداله شبّر، اخلاق، ص 250.
11. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة واژة غضب.
12. همان.