چرا امام چهارم در قیام «حرّه»- یا همان قیام مردم مدینه-  شرکت نکرد؟

 بعد از شهادت امام حسین علیه‏السلام ـ که امامت و سرپرستی امور شیعیان به عهده امام سجاد علیه‏السلام قرار گرفت.ـ برای اعتراض به وضع موجود و مبارزه با فساد دستگاه اموی، قیامهایی از سوی شیعیان و دیگران صورت گرفت که عبارتند از: قیام مدینه، قیام توّابین، قیام مختار، قیام عبداللّه بن زبیر و...

آنچه کنجکاوی مسلمانان، بویژه شیعیان، را بر می‏انگیزد این پرسش است که: نقش و موضع امام سجاد علیه‏السلام در این قیامها چه بود و آیا در شکل‏گیری و بالندگی آنها دخالت داشت، یانه؟

  در پاسخ به این کنجکاوی باید گفت آنچه ار منابع تاریخی بدست می اید این است که امام سجاد- علیه السلام- در این قیامها نقشی نداشته اند،واینکه آن حضرت در این قیامها از جمله قیام مردم مدینه دخالتی نداشتند معلول عواملی است که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

الف) ورود امام به قیام مدینه ثمرات قیام کربلا را از بین می‏برد.

 اگر امام سجاد علیه‏السلام قیام مردم مدینه را تأیید و حمایت می‏کرد، خلع سلاح می‏شد و زمینه تبلیغ و روشنگری مردم از او سلب می‏شد و خون شهیدان کربلا پایمال می‏گردید؛ چون دشمن از هیچ ستمی به اهل‏بیت علیهم‏السلام کوتاهی نمی‏کرد. طبری می‏نویسد: هنگامی که یزید، مسلم بن عقبه را به سوی مدینه فرستاد، به او گفت: علی بن الحسین علیه‏السلام در کار شورشیان دخالتی نداشته، پس با او بد رفتاری نکنید.(1)

ب) وضعیت روحی اهل‏بیت علیهم‏السلام

 مدت زیادی ازواقع? دردناک ومصیبت بارعاشورا نگذشته بود وخاندان پیامبردرمصیبت شهدای سرزمین کربلا شب و روز می‏گریستند. خیلی زود بود که مصیبت تازه‏ای برآنها وارد شود. از سوی دیگر، چه بسا دخالت در قیام، به شهادت امام سجاد علیه‏السلام می‏انجامید و حفظ جان امام معصوم علیه‏السلام به عنوان حجّت الهی، حتی برخود امام علیه‏السلام نیز واجب بود.

ج) بیگانگی مردم با روح اسلام

حدود پنجاه سال بود که حکومت اسلامی از مسیر حق خارج شده بود و مردم از روح و حقیقت اسلام بی‏خبر بودند. جامعه اسلامی نیز رنگ مسلمانی را از دست داده بود و خوی و خصلت جامعه عرب پیش از اسلام را به خود گرفته بود. امیر و مأمور هیچ کدام از فقه اسلامی آگاهی نداشتند و اگر هم داشتند، خود را به رعایت آن ملزم نمی‏دانستند. شامیان ـ که نه پیامبر را دیده بودند و نه با شخصیت صحابه راستین آشنایی داشتند.ـ معاویه را الگوی اسلام می‏دانستند. مردم چنان از مسیر حق منحرف شده بودند که شهادت استوانه‏ها و ارکان دین مثل حسین بن علی علیه‏السلام و ویرانی پایتخت اسلام و شهر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و قتل عام فجیع مردم مدینه نیز نتوانست احساسات آنها را برانگیزد. این مردم اسلام را به عنوان ابزار قدرت تلقی می‏کردند. قانون و ظاهر مسلمانی آنها فقط برای فریب مسلمانان بود.

د) نبودن صداقت و وفاداری در مردم

می‏توان این امر را مهمترین دلیل دخالت نکردن امام در قیام دانست. چون امام سجاد علیه‏السلام و عملکرد گذشته مردم را در زمان امیرمؤمنان، امام حسن و امام حسین علیهم‏السلام می‏دانست، نمی‏توانست روی آنها حساب کند و جان خود و مسلمانان بی‏گناه را به خطر افکند؛ بویژه با توجه به جاسوسانی که در مدینه بودند و تمام حرکات امام را زیر نظر داشتند.(2)

ه) نبودن آمادگی همگانی برای قیام

حکومت اسلامی دارای محدوده وسیعی بود. دراین موقعیت، یا باید حرکتی فراگیر انجام می‏گرفت یا هیچ اقدامی صورت نمی‏پذیرفت؛ چون نهضتهای محدود سبب هدر رفتن انرژی‏ها می‏شد. مدینه شهری نبود که از موقعیتی استراتژیک و ممتاز برخوردار باشد. شهری محدود بود و هرلشکر بیگانه‏ای می‏توانست آن را مورد هجوم قرار دهد.(3) این شهر حتی مثل کوفه نبود. کوفه شهری نظامی و لشکر نشین شمرده می‏شد و راههای ارتباطی بیشتری داشت، تدارک آذوقه و مهمات آن راحت‏تر بود و به راحتی قابل محاصره و تصرف نبود.

همین شتاب و حرکت خام و نا به هنگام سبب شد تا انقلاب مدنیه ثمر ندهد و به کشتار بسیاری از صحابه و مردم بی‏گناه بکشد. طراحان نهضت هیچ هدف مشخص و طرح از پیش تعیین شده‏ای برای آینده قیام و آماده کردن مردم دیگر شهرها نداشتند. حرکت آنها صرفاً برای نشان دادن واکنش در برابر اوضاع سیاسی آن روز انجام گرفت.

و) جوّ خفقان و رعب و وحشتی که امویان برجامعه حاکم کرده بودند.

نظام موروثی ودیکتاتوری امویان چنان مردم را ترسانده بود که کسی جرأت سخن گفتن در برابر دستگاه حکومت را نداشت. مردم بعد از واقعه عاشورا از درون منقلب شده بودند و از حکومت متنفر بودند؛ ولی کسی شهامت اظهار نداشت. شاید نزد خود می‏اندیشیدند: وقتی با فرزند پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن کنند، تکلیف ما روشن است.

هیچ قانونی بردولت اموی حاکم نبود و در واقع می‏توان آن را حکومت نظامی نامید. این نظام ترس را برجامعه حاکم کرده بود، خون انسانها را مباح می‏دانست، استقلال قضایی در آن وجود نداشت و حاکمان به دلخواه خود عمل می‏کردند. استبداد سیاسی ویژگی بارز حکومت بود و هیچ کس حق ابراز عقیده نداشت. معاویه می‏گفت: «حاکم زمانه ماییم. هرکه را بخواهیم، پست می‏کنیم و هرکه را مایل باشیم، بالا می‏بریم.»

مسلم بن عقبه نیز می‏گفت: «خدایا! پس از شهادت به یگانگی تو و نبوّدت محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هیچ یک از کارهایم راکه کرده‏ام به اندازه کشتار مردم مدینه دوست نمی‏دارم و در آخرت به مزد هیچ عملی چون این کار چشم نخواهم دوخت.»(4)

ز) جاسوسانی که امام را زیر نظر داشتند.

بعد از ورود امام سجاد علیه‏السلام به مدینه، تمام رفت و آمدهای مردم و معاشرتهای آن حضرت با مردم زیر نظر جاسوسان حکومت(5) بود. حدود هزار نفر از امویان در مدینه زندگی می‏کردند و چون هیچ گونه کار سیاسی و ضد حکومتی از وی مشاهده نکردند، درگزارشی که از وضعیت مدینه به یزید فرستادند، آن حضرت را تبرئه کردند. یزید، براساس همین اطلاعات، به مسلم بن عقبه دستور داد: با امام سجاد علیه‏السلام ـ که در قیام دخالت ندارد.ـ محترمانه برخورد کند.(6)

پی نوشتها:

1 ـ تاریخ طبری، ج 7، ص 421.

2 ـ طبقات ابن سعد، ج 5، ص 158.

3 ـ امامان شیعه و جنبشهای مکتبی، محمدتقی مدرسی، ص 90.

4 ـ الکامل،ابن اثیر، ج 4، ص 123.     

5- طبقات ابن سعد5/158        

6- تاریخ طبری7/421