با نزدیک شدن به پایان ماه شعبان المعظم، بیش از یک میلیارد مسلمان خود را برای ورود به ماه مبارک رمضان آماده می کنند. براساس مبانی شرعی و فقهی، مبنای آغاز ماه رمضان و وجوب روزه، رویت شدن هلال رمضان است. در شامگاه بیست و نهمین روز از ماه شعبان میلیون ها عاشق، چشم به آسمان می دوزند تا با دیدن هلال، خود را برای میهمانی در ضیافت بزرگ الهی آماده کنند. کم نیستند افرادی که با دیدن هلال رمضان اشک شوق می ریزند. کم نیستند افرادی که با پایان یافتن یک ماه رمضان، چشم انتظار دیدن هلال رمضان بعد هستند و برای چنین دیداری 11 ماه لحظه شماری می کنند. کم نیستند کسانی که با دیدن هلال رمضان الله اکبر گویان، ندای لبیک سر می دهند و خدای را سپاس می گویند که توفیق درک رمضانی دیگر، نصیب آنان شده است. چه زیباست سنت روزه داری و چه با برکت است سحرهای رمضانی. در یک شب رویایی، شور و هیجان الهی و مذهبی با یک فعالیت ستاره شناسی گره می خورد؛ رویت هلال اول ماه....

در این مقاله به بررسی چگونگی رویت پذیری هلال رمضان سال 1431 هجری قمری می پردازیم.

مقارنه ماه و خورشید برای هلال رمضان سال 1431 هجری قمری در ساعت 03:08 بامداد روز 10 آگوست 2010 میلادی به وقت بین المللی (ساعت 07:38 روز سه شنبه 19 مرداد سال 1389 هجری شمسی و مطابق با 29 شعبان سال 1431 هجری قمری) روی خواهد داد. در غروب همین روز و علی رغم گذشت بیش از 12 ساعت از مقارنه، هلال ماه رمضان در پهنه ایران با چشم غیر مسلح و یا با استفاده از ابزار رصدی قابل رویت نخواهد بود. معیارهای رویت پذیری هلال پیش بینی می کند هلال رمضان در شامگاه سه شنبه در منتهی الیه جنوب غربی قاره آفریقا با چشم مسلح و در کشورهای آمریکای مرکزی و قاره آمریکا جنوبی با ابزار رصدی و چشم غیرمسلح قابل رویت خواهد بود.

در شامگاه چهارشنبه 20 مرداد هلال ماه رمضان در تمام مناطق کشور با چشم غیرمسلح قابل رویت است اما با اینکه بیش از 36 ساعت از مقارنه گذشته و هلال ضخامت نسبتاً زیادی پیدا پیدا کرده است. ارتفاع هلال از افق چندان زیاد نبوده و مدت مکث ماه در آسمان نیز در حدود 40 دقیقه (در مناطق مرکزی ایران) است.

پرسشی که ممکن است مطرح شود این است که چرا در شامگاه سه شنبه 19 مرداد با اینکه 12 ساعت از مقارنه سپری شده است نمی توانیم هلال ماه را ببینیم و یا پرسیده شود چرا در شامگاه چهارشنبه ارتفاع هلال از افق زیاد نیست حال آنکه بیش از 36 ساعت از مقارنه سپری شده است؟

برای پاسخگویی به این پرسش لازم است یکی از پارامترهای مداری ماه را شرح دهیم. صفحه مداری ماه منطبق بر صفحه مداری زمین (دایرة البروج) نیست و با آن زاویه ای به میزان 5 درجه و 9 دقیقه قوسی می سازد. چنانچه این دو صفحه بر هم منطبق و یا زاویه بین آنها خیلی کم بود، ما در هر ماه قمری شاهد خورشید گرفتگی (در زمان مقارنه ماه و خورشید) و ماه گرفتگی ( در زمانی که زمین بین ماه و خورشید قرار می گرفت) بودیم. وجود همین زاویه 5 درجه و 9 دقیقه ای باعث می شود که کسوف و خسوف در هر ماه روی ندهد.

به فاصله زاویه ای ماه و دایرة البروج، عرض دایرة البروجی ماه گفته می شود. هرگاه ماه در بالای دایرة البروج باشد عرض آن را شمالی (مثبت) و هر گاه در پایین دایرة البروج باشد عرض آن را جنوبی (منفی) می نامند. ماه در مدار خود دوبار از نقاطی عبور می کند که عرض دایرة البروجی آن صفر درجه است. این دو نقطه را "گره مداری ماه" می نامند. گره مداری نقطه تلاقی مدار ماه با صفحه مداری زمین است. ماه در یک گردش 360 درجه ای خود به دور زمین از چهار نقطه شاخص عبور می کند:

1- گره  مداری صعودی: در این نقطه عرض دایرة البروجی ماه صفر درجه بوده و پس از عبور از آن، عرض دایرة البروجی مثبت شده و به تدریج به بیشترین حد شمالی خود می رسد.

2- نقطه ای که ماه دارای بیشتری عرض دایرة البروجی شمالی است.

3- گره مداری نزولی: در این نقطه عرض دایرة البروجی ماه صفر درجه بوده و پس از عبور از آن، عرض دایرة البروجی منفی شده و به تدریج به بیشترین حد جنوبی خود می رسد.

4- نقطه ای که ماه دارای بیشترین عرض دایرة البروجی جنوبی است.

اگر دو نقطه گره مداری ماه را به یکدیگر وصل کنیم، خطی فرضی بدست می آید که به آن "خط گره" می گویند. جهت گیری این خط نسبت به ستاره های آسمان ثابت نیست. خط گره تقریبا در هر 19 سال یک چرخش کامل انجام می دهد. چرخش تدریجی خط گره باعث می شود که در هر ماه قمری، مقدار عرض دایرة البروجی ماه در زمان مقارنه با ماه های قبلی و بعدی متفاوت باشد؛ ممکن است ماه درگره مداری باشد (که در این صورت خورشید گرفتگی روی خواهد داد.) ممکن است دارای بیشترین عرض دایرة البروجی شمالی و یا جنوبی باشد و یا حالتی بین این ها.

حال دوباره به پرسش مطرح شده باز می گردیم؛ چرا در شامگاه سه شنبه 19 مرداد علی رغم گذشت 12 ساعت از مقارنه، هلال قابل رویت نیست حال آنکه رکورد بین المللی سن جوان ترین هلال رویت شده 11 ساعت و 40 دقیقه بوده است؟

پاسخ را باید در عرض دایرة البروجی ماه جستجو کرد. در شامگاه سه شنبه 19 مرداد، عرض دایرة البروجی ماه 3 درجه 35 دقیقه قوسی جنوبی است. تاثیر عرض دایرة البروجی ماه اینگونه است که در نیمکره شمالی کره زمین، اگر هلال ماه دارای عرض دایرة البروجی شمالی باشد، ساکنین این نیمکره قادر خواهند بود هلال ماه را در صورت مساعد بودن سایر پارامترها، در فاصله زمانی نه چندان زیاد پس از مقارنه ببینند (هلال های بسیار جوان و بسیار باریک) اما اگر عرض دایرة البروجی ماه جنوبی باشد، در این نیمکره، مدت زمان زیادتری طول می کشد تا هلال از افق فاصله گرفته و قابلیت رویت پیدا کند. این هلال ها میانسال و یا مسن بوده و ضخامت زیادی دارند.

برای ساکنین نیمکره شمالی زمین، هر گاه عرض دایرة البروجی ماه شمالی باشد امکان رویت هلال هایی با سن خیلی کم وجود خواهد داشت. اینگونه هلال ها معمولا بسیار باریک بوده و در لحظه غروب خورشید، ارتفاع خوبی از افق دارند. هلال هایی که عرض دایرة البروجی جنوبی دارند، در نیمکره شمالی زمین با سن زیاد قابل رویت خواهند بود. اینگونه هلال ها معمولا ضخامت زیادی دارند، اما در زمان غروب خورشید، ارتفاعشان از افق زیاد نیست.

هلال رمضان در شامگاه 19 مرداد چنین وضعیتی دارد. در غروب این روز علی رغم گذشت 12 ساعت از مقارنه، در مناطق شمالی کشور غروب هلال زودتر از غروب خورشید روی می دهد. اگر عرض دایرة البروجی هلال رمضان در همین روز 5 درجه شمالی بود، غروب هلال بیش از 30 دقیقه پس از غروب خورشید اتفاق می افتاد و ما با هلالی بسیار جوان روبرو می شدیم و قادر بودیم با استفاده از ابزار مناسب آن را رصد کنیم.

در شامگاه چهارشنبه 20 مرداد نیز، با وجود گذشت 36 ساعت از مقارنه، جنوبی بودن عرض دایرة البروجی باعث می شود هلال رمضان (که دیگر آنقدر ضخیم شده است که به سادگی با چشم غیرمسلح رویت می شود) در لحظه غروب خورشید ارتفاع زیادی از افق نداشته باشد.

نویسنده: علی رضا بوژمهرانی _ رصدگر هلال ماه و عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری

به نقل از: ماهنامه آسمان شب

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر