امیدواری به لطف الهی به این معنا نیست که انسان از کار و کسب و تلاش و تجارت دست بردارد و بپندارد که خارج از نظام مادی جهان و قانون علت و معلول می تواند به زندگی مادی خود رونق ببخشد یا به مراتب عالی معنوی برسد.

امام صادق(ع) فرمود: "أبی الله أن یجری الاشیاء الاّ بأسباب فجعل لکل شیءٍ سبباً؛(1) اراده و خواست خدا بر این قرار گرفته است که همه چیز بر اساس قانون علّی و معلولی و نظام اسباب و مسببات جریان یابد. به همین جهت برای پیدایش هر چیزی و پدیده ای، علتی قرار داده و راهی تعیین فرموده است".

این سخن امام صادق(ع) برگرفته از آیه 3 سوره طلاق است که می فرماید: "قد جعل الله لکل شیء قدراً؛ خداوند برای هر چیزی، اندازه (و راه و قانونی) قرار داده است".

توکل به خدا و به لطف او امیدوار بودن به معنی ژرف نگری و بلند نظری و عدم وابستگی به قدرتی غیر از خدا است. به بیان دیگر: هر خاصیت و اثری که در علل و عوامل مادی و غیر مادی وجود دارد و هر قدرتی که درانسان و ابزارهای مصنوع او موجود است،‌ همه اش از خدا است. انسان باید با بکارگیری عقل و تدبیر، به سعی و تلاش منظم و برنامه ریزی شده اش ادامه دهد و به لطف الهی امیدوار باشد تا او را به هدف برساند و بداند که بر اساس آیه "و أن لیس للانسان إلاّ ما سعی"(2) بهره ای برای انسان جز (در سایه) سعی و تلاش نیست.

دعا و امیدواری به لطف الهی بدون حرکت و تلاش مثل تیراندازی بدون تفنگ و وسیله تیر اندازی است که جز خیال پروری چیزی نیست. در حدیث آمده است: "الداعی بلا عمل کالقوس بلاوتر؛(3) دعای بدون کار و عمل مثل تیر انداختن بدون کمان و تفنگ است".

یکی از یاران امام صادق(ع) مدتی خدمتش نرسیده بود. حضرت جویای حال او شد. عرض کردند: او کار و تجارت را ترک کرده و به عبادت رو آورده است. حضرت فرمود: وای بر او! آیا نمی داند کسی که کار و کسب را ترک کند، دعایش مستجاب نمی شود.(4)

شخصی که تأثیر گذاری همه علل مادی و معنوی جهان را از خدا می داند و به وظیفه خود که کار و تلاش است می پردازد و به لطف الهی امیدوار است، از سختی ها و موانع نمی هراسد و یأس و نامیدی به خود راه نمی دهد و از شکست های موقتی و ظاهری دلسرد نمی گردد، زیرا در مفهوم حقیقی،‌توکل به خدا و به لطف او دل بستن، صبر و استقامت نهفته است.

در آیه 12 سوره ابراهیم،‌ توکل به خدا همراه با صبر واستقامت در برابر حملات و صدمات دشمن ذکر شده است. در آیه ای دیگر می فرماید: "در برابر وسوسه های شیطانی تنها کسانی می توانند مقاومت کنند و از تحت نفوذ وسوسه هایش در آیند که دارای ایمان و توکل به خدا باشند".(5)

از مجموع این آیات استفاده می شود که منظور از امید داشتن به لطف الهی و توکل به او، این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس شکست، ضعف و حقارت نکند و دلسرد نشود، بلکه با اتکای به قدرت بی پایان خداوند و استمداد جستن از لطف او، موانع را پشت سر گذارد، به جلو برود و خود را پیروز و موفق بداند.

پی نوشت ها:

1. اصول کافی، ص 183؛ حدیث 7، به نقل از اخلاق در قرآن ، ج2، ص 268، از آیت الله مکارم شیرازی.

2. نجم (53) آیه 40.

3. غررالحکم، ج2، ص 55،( در حدیث به جای کالقوس کالرامی بلا وتر نیز آمده است.)

4. تفسیر نمونه، ج24، ص 238.

5. نحل (16) آیه 99.